مفهوم آیهدر ریشه آیه ، میان لغویان اختلاف است. ۱ - ریشهابنفارس اصل آن را (اَیی) به معنای مکث و انتظار می‌داند. [۱]
مقاییس، ج۱، ص۱۶۷، «اَیی».
جوهری و مصطفوی ریشه آن را «اَوی، یأوی» به معنای توجّه و قصد می‌دانند. [۲]
الصحاح، ج۶، ص۲۲۷۵، «اَیی».
[۳]
التحقیق، ج۱، ص۱۸۶، «آیه».
«اَ اْ ی» قول دیگری است که ابن‌فارس نقل می‌کند. [۴]
مقاییس، ج۱، ص۱۶۷، «ای ی».
ابن دُرَید می‌گوید:آیه از اَی به معنای آشکار کردن گرفته شده. [۵]
جمهرة اللّغه، ج۱، ص۲۵۰، «آیه».
راغب آن را با تشدید یاء (اَی) به صورت یک احتمال ذکر می‌کند و می‌گوید: درست آن است که از تَأَیی، به معنای تثبُّت و پایداری [۶]
مفردات، ص۱۰۱، «ای».
أخذ شده باشد.۲ - معنالغویان برای آیه چند معنا گفته‌اند: ۱. گروه؛ ۲. شگفتی؛ ۳. نشانه؛ [۷]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۳.
۴. چیزی که برای رسیدن به هدف و مقصودی مورد توجّه و وسیله قرار‌گیرد. [۸]
التحقیق، ج۱، ص۱۷۲، «آیه».
کلمه آیه در قرآن ۸۶ بار مفرد و ۲۹۶ بار به صورت جمع آمده است. [۹]
المعجم الاحصائی، ج۲، ص۲۴۳۰.
۲.۱ - نظر مفسّران و لغویاناز نظر مفسّران و لغویان، «آیه» در قرآن به یکی از معانی ذیل به کار رفته‌است: ۱. نشانه که ریشه همه معانی دیگر است: «وَ کَأین مِن ءایة فِی‌السَّموتِ والأرضِ یمُرُّونَ عَلَیها وَ هُم عَنها مُعرِضون = چه بسیار نشانه‌ها در آسمان‌ها و زمین است که بر آن‌ها می‌گذرند؛ در‌حالی که از آن‌ها روی می‌گردانند». ۲. دلیل و برهان : [۱۱]
مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۵۵.
«...ذلِک بِأنَّهم کانُوا یکفُرونَ بایت اللَّهِ و یقتُلُونَ النَّبِیینَ بِغَیرِ الحقّ... =... زیرا به آیات خدا کفر میورزیدند و پیامبران را به ناحق می‌کشتند...». ۳. معجزه : [۱۳]
کشف‌الأسرار، ج۱، ص۴۰۲.
«وَ لَئِن أتَیتَ الَّذِینَ أُوتُوا الکتب بِکُلِّ ءایة ما تَبِعُوا قِبْلَتَک... = و اگر هرگونه معجزه‌ای برای اهل کتاب بیاوری،(باز) قبله تو را پیروی نمی‌کنند». ۴. درس و عبرت : [۱۵]
مجمع‌البیان، ج۵، ص۳۲۳.
«لَقَد کانَ فِی یوسُفَ و إخوَتِه ءایتٌ لِلسّائلین = به راستی در (سرگذشت) یوسف و برادرانش برای پُرسندگان عبرتها وجود دارد». ۵. بنا و عمارت: [۱۷]
مجمع‌البیان، ج۷، ص۳۱۰.
«أتَبنُونَ بِکُلِّ رِیع ءایةً تَعبَثُون = آیا بر هر تپه‌ای بنایی می‌سازید که (در آن) دست به بیهوده‌کاری زنید؟» ۶. قدرت و سلطه [۱۹]
روح‌المعانی، مج۱۱، ج۲۰، ص۱۱۶.
:«...فَلایصِلُونَ إلَیکُما بِایتِنا... =... که با (وجود) قدرت ما، به شما دست نخواهند یافت...». ۷. آیه قرآن: [۲۱]
المیزان، ج۲، ص۲۰.
«هُوَ الَّذِی أنزَل عَلیکَ الکِتبَ مِنْهُ ءایتٌ محکمتٌ هُنَّ اُمُّ الکتب و أُخَرُ متشبهت... = او است کسی که این کتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستاد. پاره‌ای از آن آیات، محکم (صریح و روشن) است. آن‌ها اساس کتابند و (پاره‌ای) دیگر متشابهاتند». به هر کدام از آیات قرآن به تناسب معانی لغوی، آیه گفته می‌شود. در تعریف آیه قرآن گفته‌اند:قطعه‌ای از قرآن است که در سوره‌ای واقع شده و شروع و پایان دارد و از چند جمله یا کلمه گرچه برخی در تقدیر باشند تشکیل شده. [۲۳]
الاتقان، ج۱، ص۱۴۵.
علاّمه طباطبایی می‌گوید: آیه، قطعه‌ای از قرآن است که جدا از قبل و بعدش قابل تلاوت باشد. [۲۴]
المیزان، ج۱۳، ص۲۳۱.
۳ - نخستین و واپسیندربارهنخستین آیه نازل شده بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) سه قول است:۱. آیات یکم تا پنجم سوره علق ؛ ۲. آیات سوره مدّثّر (به نقل از جابر)؛ ۳. آیات سوره فاتحة‌الکتاب . [۲۵]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۹۳-۳۰۰.
در جمع میان سه نظر می‌توان گفت:پنج آیه اوّل سوره علق، نخستین آیاتی است که مقارن بعثت نازل شده و مورد اتّفاق است؛ سپس چند آیه از ابتدای سوره مدّثّر (پس از دوره سه ساله فترت وحی) نازل شد؛ ولی سوره فاتحة‌الکتاب نخستین سوره کامل بود (نه نخستین آیات) که نازل شد؛ یعنی چند آیه از سوره علق و مدّثّر در آغاز، عنوان سوره نداشتند و با نزول بقیه آیه‌های سوره، این عنوان را یافتند. [۲۶]
تاریخ قرآن، ص۴۴.
۳.۱ - اختلاف آرااختلاف آرا در مورد واپسین آیه بیش‌تر است: ۱. آیات سوره نصر (به نقل از ابن‌عبّاس )؛ ۲ . آیات سوره مائده (به نقل از عایشه )؛ ۳. آیه «فإن تَوَلَّوْا فَقُل حَسبِی اللّهُ»؛ ۴. «یستَفتُونَک قُلِ اللّهُ یفتیکُم فِی الکَللَةِ...» (به نقل صحیح بخاری ازبراء بن عازب)؛ ۵.«لَقَد جاءکم رَسُولٌ من أنْفُسِکُم» (روایت دیگری از ابن‌عباس)؛ ۶. آیه ربا : «یأیها الَّذِینَ ءامَنوا اتَّقُوا اللّهَ و ذَرُوا ما بَقِی مِنَ‌الرِّبوا...» (به روایت دیگری از بخاری). [۳۱]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۹۷.
ابوبکر باقلانی بر آن است که هیچ‌یک از این اقوال را نمی‌توان به رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نسبت داد؛ زیرا هرکدام از راویان، این آیات را از روی اجتهاد یا گمان، واپسین آیه می‌دانند؛ [۳۲]
نکت الانتصار، ص۸۹.
۷. آیه ۲۸۱ بقره/۲ (واتَّقوا یوماً تُرجَعونَ فیه إلی اللّهِ) رأی مشهور مفسّران این است که حضرت رسول پس از نزول آن، بیش از ۲۱ روز در حیات نبود. این قول را سیوطی از طرق گوناگون از ابن عبّاس روایت کرده؛ [۳۳]
الدّرالمنثور، ج۲، ص۱۱۶.
۸. آیه اکمال: «... الیومَ أکمَلتُ لَکُم دِینَکُم...» که در بازگشت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از حَجّة‌الوداع در غدیرخُم نازل شد؛ زیرا سوره مائده، احکامی را در بر دارد که پایان جنگ‌ها و نیز کمال و استقرار اسلام را می‌رساند؛ به‌ویژه که این آیه از پایان کار رسالت خبر می‌دهد؛ بنابراین مناسب است که واپسین آیه، از واپسین سوره (مائده) باشد. [۳۵]
تاریخ قرآن، ص۴۶.
۴ - کوتاه‌ترین و بلندترین آیهبا صرف نظر از حروف مقطّعه، کوتاه‌ترین آیه از جهت تعداد کلمات، «مُدهامَّتان» [۳۷]
التحریر و التنویر، ج۱، ص۷۷.
و از جهت تعداد حروف، «والفَجر» و «والعصر» و مانند آن دو است. [۴۰]
الاتقان، ج۲، ص۳۵۷.
بلندترین آیه، «یأیها الَّذِینَ ءامَنوا إذا تَداینتُم بِدَین...» است که به آیه دَین معروف شده و یک صفحه کامل مصحفِ با رسم‌الخط عثمان طه را تشکیل می‌دهد.۵ - ویژگیروشن و قابل فهم بودن، ویژگی برجسته آیات قرآن است. این حقیقت با واژه «بین» «ولَقد أنزَلنا إلیکَ ءایت بینت» و «تفصیل» به معنای جداکردن آن‌ها ازیک‌دیگر آن‌گونه که معنا و مدلول هریک در جای خود روشن‌شود [۴۴]
المیزان، ج۸، ص۳۲۳.
و «تصریف» به معنای بازگویی بیان شده است. آیات قرآن به روشن‌گر نیز وصف شده:«ولَقد أنزَلنا إلیکُم ءایت مُبینت». ۶ - نقش و آثارالف. افزایش ایمان که بر اثر تلاوت آیات قرآن بر مؤمنان حاصل می‌شود: «إنّما المُؤمِنون الَّذینَ إذا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَت قُلوبُهُم و إذا تُلِیت عَلَیهِم ءایتُه زادَتُهم إیمنًا». ب. بازگشت به سوی خدا، از جمله اهداف نزول آیات شمرده شده:«وَ‌کذلِک نُفصِّلُ الأیتِ و لَعلَّهم یرجِعُون». ج. شناساندن راه و روش مجرمان برای آن‌که مؤمنان از آن دوری کنند از اهداف نزول آیات قرآن است: [۴۹]
المیزان، ج۷، ص۱۰۶.
«وَ‌کذلِکَ نُفصِّلُ الأیتِ و لِتَستَبین سَبیلُ المُجرِمین». د. تزکیه و تعلیم:از خواسته‌های ابراهیم (علیه‌السلام)برای ذرّیه خود از خداوند، فرستادن پیامبری است که آیات را برای تعلیم و تزکیه بر آنان بخواند: «ربَّنا وَابعَث فیهِم رسُولاً مِنهم یتلُوا عَلیهِم ءایتِکَ و یعَلِّمُهُمُ الکِتبَ والحِکمَةَ و یزکّیهم». ه. تفکّر و ژرف‌نگری از آثار دیگر آیات قرآن است: «و‌أَنزَلنا إِلَیکَ الذِّکرَ لِتُبینَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِم و لَعَلَّهُم یتفَکَّرون». ۶.۱ - شرایط تأثیرقرآن برای تأثیر آیات، شرایطی را برشمرده: ۱. ایمان : در آیه ۲ انفال/۸ آمده است که هنگام تلاوت آیات قرآن بر مؤمنان، ایمانشان افزایش‌می‌یابد. ۲. یقین داشتن به نزول آیات از‌سوی خداوند: «قد بَینَّا الأیتِ لِقَوم یوقِنون». ۳. تعقّل: خداوند صاحبان خرد و‌آنان را که تعقّل می‌کنند، کسانی می‌داند که از‌آیات قرآن اثر می‌پذیرند و متذکّر می‌شوند: «هُوَ‌الَّذی أَنزَلَ عَلَیکَ الکِتبَ مِنهُ ءایتٌ مُحکَمت... و ما یذَّکَّر إلاّ أُولوا الألبب». ۷ - برخوردآیه ۱ رعد/۱۳ از ایمان نیاوردن بیش‌تر مردم به آیات قرآن (با وجود حقّانیت آن) خبر می‌دهد: «المر تِلکَ ءایتُ الکِتبِ وَ الّذی أُنزِلَ إلیکَ مِن رَبِّک الحَقُّ وَ‌لکنَّ أکثرَ النّاسِ لایؤمِنون» و در آیات بسیاری به آنان وعده عذاب می‌دهد و متذّکر می‌شود که در قیامت کافران را دسته دسته به جهنّم وارد می‌کنند و به آنان خطاب می‌شود: مگر پیامبران، آیات پروردگار را بر شما نخواندند و از ملاقات این روز برحذر نداشتند؟ منکران و اعراض کنندگان از آیات قرآن، گاهی فاسق شمرده شده‌اند: «وَ لَقَد أَنزَلنا إلیکَ ءایت بَینت وَ‌ما‌یکفُرُ بِها إلاّ الفسِقون». و‌گاهی ظالم و مجرم: «وَ مَن أظَلَم مِمَّن ذُکِّر بِایتِ رَبِّهِ ثُمَّ أعرَضَ عَنها إنّا مِن المُجرِمینَ مُنتَقِمون» و نیز مستکبر که به شدّت مورد سرزنش قرار گرفته‌اند: «قَد‌کانَت ءایتی تُتلی عَلیکُم فَکُنتم عَلی أعقبِکُم تَنکِصونَ مُستَکبِرین به سمِراً تَهجُرون». منکران آیات قرآن، روش‌های گوناگونی را برای انکار آن در پیش می‌گرفتند. جدال بی‌دلیل از روش‌های برخورد مشرکان با آیات است که سبب خشم خداوند و توبیخ او می‌شود:«الَّذِینَ یجدِلونَ فی ءایتِ اللّهِ بِغَیرِ سُلطن اَتَهُم کَبُر مَقتاً عِندَاللّهِ...». مقصود از جدال در این آیات، جدال باطل است که برای از بین بردن حقّ به‌کار می‌رود، نه جدال برای اثبات حق ؛ زیرا خداوند خود، پیامبر را به جدال حقّ مأمور فرموده‌است: «و‌جدِلهُم بِالَّتی هِی أحسَن». [۶۶]
المیزان، ج۱۷، ص۳۰۵.
استهزا ، گونه‌ای دیگر از برخورد با آیات قرآن بود: «و‌إذا عَلِمَ مِن ءایتِنا شَیئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئک لَهم عَذابٌ مُهینٌ» یا آن‌که هنگام تلاوت آیات بر آنان، آن را افسانه پیشینیان می‌دانستند: «إذا تُتلی عَلیه ءایتُنا قال أسطیرُ الأوَّلین». سحر دانستن آیات قرآن، حربه دیگر کافران برای مقابله با آن بود: «و‌إذا تُتلی عَلیهم ءایتُنا بَینت قالَ الّذین کَفروا لِلحَقِّ لَمّا جاءَهُم هذا سِحرٌ مُبینٌ». ۸ - تلاوتخداوند تلاوت آیات بر پیامبر را به خود نسبت داده:«ذلک نتلوهُ عَلیکَ مِنَ الأیتِ وَ الذِّکرِ الحَکیم» و تلاوت آیات بر مؤمنان برای تعلیم و تزکیه آنان را هدف برانگیخته شدن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌داند:«هُو الَّذِی بَعَثَ فی‌الأُمّیین رَسولاً مِنهم یتلوا عَلیهم ءایتِه و یزکّیهم و یعلِّمُهم الکِتبَ والحِکمةَ» و پیامبر و مسلمانان به تلاوت آیات‌قرآن به اندازه میسور سفارش شده‌اند. قرآن برخورد معاندان و پذیرندگان حق را هنگام تلاوت آیات بر آنان، متفاوت بیان می‌کند. در چهره کافران (هنگام تلاوت آیات قرآن بر آنان) آثار انکار نمایان شده، به شدّت خشمگین می‌شوند؛ چنان‌که نزدیک است برخیزند و بر کسانی‌که آیات را بر ایشان تلاوت می‌کنند، حمله برند: «و‌إذا تُتلی عَلیهِم ءایتُنا بَینت تَعرِفُ فی وُجوهِ الَّذینَ کَفَروا المُنکَرَ یکادونَ یسطُونَ بِالَّذین یتلُونَ عَلیهِم ءایتِنا...». دسته دیگر که حق‌پذیرند، با تلاوت آیات بر آنان، ایمانشان افزون‌تر می‌شود و ازآن‌رو که حقیقت را یافته‌اند، چشمانشان از شوق اشک می‌ریزد: «و‌إذا سَمِعوا ما أُنزِلَ إِلَی الرَّسول تَری أَعینهم تَفیضُ مِن الدَّمعِ ممّا عَرفُوا مِن الحقّ...». ۹ - فهرست منابع(۱)الاتقان فی علوم القرآن. (۲)اصطلاح‌نامه علوم قرآنی. (۳)البرهان فی علوم القرآن. (۴)تاریخ قرآن، معرفت. (۵)التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. (۶)تفسیر التحریروالتنویر. (۷)التفسیرالکبیر. (۸)تفسیر المنار. (۹)التمهید فی علوم القرآن. (۱۰)جمهرة اللغه. (۱۱)الصحاح. (۱۲)الدرّالمنثور فی التفسیر بالمأثور. (۱۳)روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. (۱۴)قرآن در اسلام. (۱۵)کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار. (۱۶)مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. (۱۷)المعجم الاحصائی. (۱۸)معجم مقاییس‌اللغه. (۱۹)مفردات الفاظ القرآن. (۲۰)المیزان فی تفسیرالقرآن. (۲۱)نکت الانتصار. (۲۲)نور علم. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم مقاله مفهوم آیه |